محمد رشيد خان بانه، شخصیت برجسته و انقلابی تاریخ مبارزاتی ملت کُرد است.
محمد رشيد خان بانه که خالق افتخارات بسیار برای ملت کُرد در کردستان ایران می‌باشد؛ پسر قادرخان شيوه گويزان بعداز مرگ پدر جانشين وی گردید. ایشان روستاهای وينه، كانی بی، داروخان، براله، سه ربراله ومير آوا را دركردستان عراق در اختيار داشت. در شهر بانه هم آبادی های ننور، بوئين، بنه خوی و قول ئه ستير در تصرف خويشانش بود.
پس از رفتن روس ها، اداره امور به دست کلانتر مرز (مرزبان بانه) ستوان نابغ و تعداد معدودی افسر سپرده شد. در شهريور1320، محمد رشید خان از مبارزان منطقه که از مدت ها قبل در موصل تحت نظر بود و در داروخان به سر مى‌برد هنگامى که متوجه گردید روس‌ها تمامى سربازان هنگ بانه را مرخص نموده‌اند، موقع را مناسب دید و خود را برای حمله به شهر بانه وتصرف آن آماده ساخت.
محمد رشيد خان بانه نخست به اتفاق برادرش محمد امین خان به ده (بوین خواروو) “بویین سفلی” وارد شد و با بیگزاده‌هاى بانه از قبیل عبدالله بیگ سیران (سرحدى)، محمد رشید بیگ بله‌که و قادرخان آرمرده (احمدى) ارتباط برقرار نمود و آنها را به همکارى دعوت کرد. پس از موافقت آنها، با عده‌اى دیگر از بیگزاده‌هاى بانه، مجتمعا بسوى ده “طرخان آوا” در دامنه کوه بابوس وارد شدند.
محمد رشيد خان پيامي براي سرپرست پادگان و ژاندار مری وروسای ادارات فرستاد و از آنها خواست که بمنظور جلوگیرى از خونریزى، با افراد خانواده و اموال شخصى خود بانه را ترک و شهر را تسلیم نمایند. فشنگی هم همراه نامه فرستاده بود، بدين معني كه اگرمقاومت كنند، سر وكارشان با گلوله خواهد بود. آنها هم درخواست محمد رشيد خان را رد نمودند و اظهار داشتند كه از نيروی كافی برخوردارند وهرگز تسليم نخواهند شد و يک (سركه‌ای) مخصوص دور سر زنان را برايش فرستادند، يعنی كه ما شما را مرد به حساب نمی آوريم.
مدافعین در سرباز خانه، قلعه و شهر و اطراف آن به سنگر بندى و ایجاد استحکامات پرداخته و به تمام رؤسا و کارمندان ادارات هم یک قبضه تفنگ و مقدارى فشنگ دادند تا هر کسى از محل خود به دفاع بپردازد.
محمد رشيد خان بعد از تصرف بانه؛ شهر سقز را نيز بدون هيچ مخالفتی تصرف نمود وحكومت آنجا را به برادرش سپرد و پس از يك هفته به بانه باز گشت. عشاير اطراف سردشت كه از سقوط شهر بانه و سقز آگاه شده بودند به منظور تصرف سردشت از محمد رشيد خان بانه كمک خواستند. مدافعين شهر چون از نزديک شدن محمد رشيد خان بانه اطلاع پيدا مي كنند مهمات خود را برداشته و به سوی رود خانه سرازير می شوند. اما در فاصله شهر و رود خانه دست از مقاومت برداشته واسلحه به زمين می گذارند وسردشت به دست عشاير می افتد. در چهارم ارديبهشت 1321 ارتش وارد (كه لی خان) می شود وحومه بانه را به توپ می بندد.
سرتيپ ارفع فرمانده ارتش برای اجتناب از جنگ علی آقای ايلخانی زاده را برای ميانجيگری نزد محمد رشيد خان بانه فرستاد، كه به وساطت او قرار داد صلحی به صورت شفاهی بين عشاير بانه وارتش بسته شد. بر طبق اين قرار داد عشاير بانه می بايست دست از تمرد و تجاوز بردارند و عمليات گذشته آنها از جانب دولت بخشوده شود وتا زمانی كه عشاير به تعهدات خود عمل نمايند تحت تعقيب وسركوبی قرار نگيرند وبرقراری وحفظ امنيت بانه تا ميره ده به عشاير واگذار شد و بدين منظور دوايری در بانه به وسيله بيگزاده ها تشكيل گرديد كه ماهيانه چهارده هزار تومان از دولت حقوق می گرفتند.
محمد رشید خان و سلیم خان و نصرالله خان طبق توافقی که با سرتیپ ابراهیم ارفع به عنوان قرارداد صلح منعقد کردند. اداره امور شهر به آنها واگذار گردید. در مدت همکاری این سه تن، اختلافاتی میان آنها صورت گرفت. و سلیم خان و نصرالله خان با رشید خان درگیر شدند. زمانی که عشایر بر بانه تسلط داشتند، حاکم استخبارات عراق به نام “شوتر” هرچند گاه یکبار به بانه می آمد و مهمان سلیم خان می شد. “شوتر” زبان کُردی را خوب می دانست و با زبان کُردی حرف میزد. به علاوه افسران روسی و انگلیسی نیز به بانه می آمدند.
- آتش زدن شهر به دستور محمد رشید خان بانه
“در سال 1321با نقض قرار داد توسط محمد رشيد خان بانه، سرتيپ هوشمند افشار مامور شد تا كار او را يكسره نمايد. راديو در سال 1322 برای نخستين بار بوسيله محمد رشيد خان و سليمان خان وارد بانه شد ومردم با اشتياق هنگام كاركردن راديو در اطراف خانه آنها جمع می شدند.”
در تیر 1323 سلیم خان دار فانی را وداع گفت و با مرگ سلیم خان، محمدرشید خان حاکم بدون رقیب بانه شد. محمد رشید خان بانه در خرداد 1323 چون اوضاع شهر مريوان را نابسامان ديد، به مريوان حمله وآنجا را تصرف كرد. او محمد امين خان برادرش را با عده ای سوار در آنجا گذاشت وخود به بانه باز گشت. نیروهای ارتش با شنیدن این خبر به مریوان حمله کرده و آنجا را پس گرفتند. سپس در 8 مهر 1323 افشار وعده ای از عشيره تيله كو، رهسپار بانه شدند. پيش از رسيدن افشار به ” گردنه خان” محمد رشيد خان به اهالی بانه دستور داد كه بانه را تخليه وبه دهات نقل مكان كنند؛ زيرا ممكن است در صورت شكست از نيروهای ارتش شهر را آتش بزند. او از بيگزاده های بانه برای مقابله با ارتش كمک خواست كه در جواب شنيد:” آقای محمد رشيد خان! شما اگر شكست بخوريد، می توانيد به روستاهای متصرفی خود در عراق برگرديد ولی ما جايی برای پناه بردن نداريم”.
محمد رشيد خان بانه در جواب به آنها گفت:” من هم شهری برايتان باقی نمی گذارم تا بعد از من از آن استفاده كنيد”. اهالی بانه كه از جدی بودن تصميم محمد رشيد خان بانه اطمينان پيدا كردند، دو نفر از بزرگان شهر را نزد وی فرستادند تا او را از تصميمش منصرف سازند. اما او در جواب گفت ناراحت نباشيد! در” داروخان” ملک شخصی خود شهر جديدی برايتان می سازم. در هشتم مهر1323 محمد رشيد خان بانه تصميم خود را به مرحله عمل درآورد و دستور داد شهر آتش زده شود. عده ای از تفنگچيانش از جمله (رستمه رش) و معدودی از بيگزاده های بانه مامور اين كارشدند. يكساعت از شب گذشته شعله های آتش از محلات شهر به آسمان بلند شد. از بخت بد ده ها پيت نفت متعلق به حاج محمد امين بختياری در يكی از دكانهايش موجود بود. عاملين جنايت در دكان را شكسته وپيت های نفت را آورده به خانه ها پاشيده و آتش می زدند.
در خلال آتش سوزی، محمد رشيد خان بانه در تاكستان های آربابا موضع گرفته و با دوربين جريان حريق را نظاره ميكرد. صبح روز 9 مهر1323، شهر بانه به تلی از خاكستر تبديل شد و جز مساجد وچند خانه كه شماره آنها از انگشتان دست تجاوز نمی كرد، خانه ای باقی نمانده بود، كه دود وزبانه آتش از آن برنخيزد؛ چون خانه های آن زمان بيشتر به هم چسبيده وسقف آنها تماماً با تير چوبی و برگ درختان پوشيده شده بود. سرعت انتقال وتوسعه حريق زياد بود؛ با آتش گرفتن خانه ای محله ای طعمه حريق واقع می شد. پس از اينكه عمليات سوختن شهر تقريباً پايان يافته تلقي می شد، نيروی ارتش به شهر وارد شد و محمد رشيد خان با ورود نيروی ارتش به شهر، كوه آربابا را ترک گفت.
سرتيپ هوشمند افشار پس از استقرار نيرو در شهر وحومه، با چند نفر از آوارگان تماس حاصل نمود وآنان را تشويق كرد كه به شهر باز گشته وبه نوسازی خانه هايشان بپردازند وبه متواريان خبر دهند كه از كمک های دولت برای ترميم ويرانی ها برخوردار می شوند. از ارديبهشت 1324 عمليات بازسازی شهر آغاز گرديد ودر عرض ده سال به صورت بهتری تجديد بنا شد.
عکسی از بزرگ مرد کُرد محمد رشيد خان بانه
از چپ به راست؛ استاندارموصل ماجد مصطفی، محمد رشید خان، خبرنگار انگلیسی
عکس قدیمی از شهر بانه
دیدگاهتان را بنویسید